روز آزادی نرم‌افزار؛ تجربه‌ای ۵ ساله از نزدیک

همانند سال‌های پیش، بسیاری علاقه‌مندان به آزادی نرم‌افزار در میانه سپتامبر/شهریور، روز آزادی نرم‌افزار را جشن گرفتند. این روز، یک مناسبت نمادین است برای افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت و ضرورت توجه به آزادی نرم‌افزار. این رویدادی در سال‌های گذشته نیز در ایران برگزار شده است اما امسال قدری با سال‌های پیش متفاوت بود. برای شرح این تفاوت شاید بد نباشد نگاهی به گذشته داشته باشم.

اولین حضور من در رویدادهای نرم‌افزار آزاد ایران به حدود پنج سال پیش بر می‌گردد؛ چند ماهی پس از برگزاری آخرین رویداد بزرگ روز آزادی نرم‌افزار (SFD) در سال ۹۵. آن زمان به جز علاقه من به ایده آزادی نرم‌افزار که ریشه در فلسفه سیاسی من و تعریف مورد علاقه من از عدالت دارد، هدفم از ورود به این جامعه، ساخت فیلمی مستند بود؛ فیلمی درباره نرم‌افزار آزاد و اینکه چه طور جامعه نرم‌افزار آزاد بی چشم‌داشت برای ساختن آینده‌ای آزادتر فعالیت می‌کند. رویکردهای متعددی را برای یافتن خط داستان بررسی کردم اما موفقیتی حاصل نشد. نهایتا تصمیم گرفتم خط داستانی را از روند سازمان‌دهی و برگزاری جشن روز آزادی نرم‌افزار ۹۶ بگیرم و بحث‌ها را حول آن به پیش ببرم. در کمال تعجب (در آن زمان) این رویداد در آن سال برگزار نشد که همین اتفاق منشا تغییرات مهمی حتی در زندگی من شد. آن فیلم مستند هرگز ساخته نشد چون متوجه شدم «جامعه نرم‌افزار آزاد ایران» فاصله بسیار زیادی از آن چیزی که داشت که من در ذهنم تصور می‌کردم. به مرور دریافتم که اساسا «جامعه»ای وجود ندارد که به معنای واقعی به آزادی نرم‌افزار ارزش بنهد. دریافتم که حتی بسیاری از رویدادها عملا رویدادهای با محوریت مباحث فنی/تجاری هستند نه رویدادهایی متشکل از افرادی که آزادی نرم‌افزار مساله‌شان باشد.

خلاصه این که تصمیم گرفتم فعالانه تمام تلاشم را برای ایجاد تغییری که فکر می‌کردم باید ایجاد می‌شد انجام دهم. با تمام کاستی‌هایی که در دانش برنامه‌نویسی یا ترجمه داشتم تلاش کردم در پروژه‌های آزاد مشارکت کنم و چه بسا مهم‌تر تلاش کردم بیشتر درباره آزادی نرم‌افزار بگویم و راهکارهای آزاد را معرفی کنم. طی این مدت به اشکال مختلف، بی‌مهری‌هایی از طرف همین «جامعه نرم‌افزار آزاد» به من شد اما این‌ها باعث نشد که متوقف شوم.

سال ۹۷ اعلام کردم که ولو تنهایی و با گرفتن یک عکس سلفی و انتشارش در شبکه‌های اجتماعی و تبریک روز آزادی نرم‌افزار، من این روز را جشن خواهم گرفت. این، کف انتظارات من بود ولی دیگران را برای بهتر کردن این جشن تک‌نفره دعوت کردم.

جشن سال ۹۷ بسیار متفاوت از جشن‌های پیشین برگزار شد. این جشن به میزبانی «رهنما کالج» و در محیطی دوستانه برگزار شد که به افراد امکان جابجایی و تعامل آزادانه را می‌داد. از افراد متفاوتی شنیدم که آن جشن، بهترین جشن روز آزادی نرم‌افزار تا آن زمان بوده است چرا که غیر رسمی و دوستانه برگزار شده بود. با این حال، کسانی هم بودند که عملا آن جشن را یک جشن واقعی SFD حساب نمی‌کردند؛ شاید چون بزرگ برگزار نشده بود! این مساله باعث شد متوجه عمق آسیبی که «بزرگ» برگزار کردن رویدادهای گذشته بر ذهن افراد گذاشته است پی ببرم. مجموع این اطلاعات مرا وادار کرد که به شکلی جدی‌تر روی برگزاری رویدادهای SFD با حداقل نیازمندی‌ها و نیز اصلاح تصور افراد به سوی برگزاری چندین رویداد آسان و مستقل به جای یک رویداد بزرگ کار کنم.

سال ۹۸ هم همین رویکرد را پیش گرفتم. در خلال آماده‌سازی در گروه دورهمی گنو، افرادی از سمت شهرداری تهران برای میزبانی رویداد اعلام آمادگی کردند. ما از این پیشنهاد استقبال کردیم اما طی گفتگوی‌هایی به آنان اعلام کردیم که نام‌شان به عنوان میزبان در رویداد آورده خواهد شد اما ما اجازه نمی‌دهیم که در محتوای رویداد اعمال نظر و نفوذ کنند. آن‌ها هم پذیرفتند و حقیقتا بدون ایجاد هیچ مانعی، به برگزاری بهتر رویداد کمک کردند. خاطرم هست که حتی برای پذیرایی گفتیم که ما چیزی نمی‌خواهیم مگر این که خودتان پذیرایی مختصری بتوانید آماده کنید. نهایتا هم فکر می‌کنم نیمی از پذیرایی را خودمان تهیه کردیم.

آن سال، رویداد در باغ کتاب تهران برگزار شد تا بیشتر بتوانیم با افراد غیر برنامه‌نویس ارتباط بگیریم که فکر می‌کنم موفق هم بودیم. حتی بخشی را هم برای کودکان در نظر گرفتیم که می‌توانست شروعی باشد برای جدی‌تر گرفتن آگاه‌سازی نسل آینده درباره اهمیت داشتن آزادی و کنترل روی ابزارهای دیجیتال. در پایان هم بیانیه‌ای صادر کردیم و از دولت، برای توجه به آزادی نرم‌افزار، استانداردها، قالب ذخیره مستندات و سخت‌افزارها مطالباتی طرح کردیم. در کنار برنامه خودمان، من بارها از دیگران درخواست کردم که رویدادهای کوچکی برگزار کنند. حتی از رویدادهایی که به صورت ماهانه (مثل لاگ‌ها یا گروه‌های کاربری گنولینوکس) و مرتب برگزار می‌شدند خواستم رویداد نزدیک به SFD را با یادی از این روز برگزار کنند. با این حال، تا جایی که من در جریان هستم هیچ رویداد دیگری به این مناسبت برگزار نشد.

سال ۹۹، دنیاگیری کرونا خیلی چیزها را در جهان عوض کرد. هرچند این بیماری می‌توانست به عنوان مانعی بر سر برگزاری رویدادها تلقی شود، اما در نقطه مقابل ما را مجبور کرد که دوره‌ای جدید از برگزاری رویداد بدون مرز، بدون نیاز به هماهنگی‌های اعصاب خورد کن و… را تجربه کنیم. آن سال، من تحت نام آزادان در حال ترتیب دادن رویدادی ۱۲ ساعته برای مشارکت در پروژه‌های آزاد بودم. مشخصا کار بسیار سختی بود که انجامش به صورت گروهی هم دردسرهای زیادی داشت چه برسد به برگزاری‌اش به صورت فردی. از شانس من، ۳۰ دقیقه بعد از شروع برنامه، نرم‌افزار BBB برگزاری رویداد با مشکل مواجه شد. این مشکل نهایتا به نابود شدن کامل بستر ارائه خدمات و رویداد من منجر شد (رویداد را به دلیل نداشتن انرژی بیشتر برای تغییر بستر برگزاری ادامه ندادم). اما هنوز یک دل‌خوشی وجود داشت. روز قبل از رویداد من، گروهی دیگری (لاگ ایلام) رویدادی مجازی را روی همان بستر برگزار کرده بودند. و باز تا جایی که می‌دانم، رویداد دیگری در ایران برگزار نشد.

امسال (۱۴۰۰) بسیار خوشحالم که لااقل ۵ رویداد به مناسبت روز آزادی نرم‌افزار در ایران برگزار شد. اولین رویداد توسط افرادی در مشهد ترتیب داده شد که از حمایت مالی و غیر مالی چند شرکت و سازمان برخوردار بود. رویداد دیگر را «دورهمی گنو» برگزار کرد؛ رویدادی که در آن شش ارائه غیر فنی از منظرهای گوناگون درباره اهمیت آزادی نرم‌افزار در ایران امروز به مخاطبان عرضه شد. برگزار کنندگان آن رویداد (از جمله من) در ادامه حرکتی سال ۹۸ انجام شده بود، بیانیه‌ای را خطاب به مردم، جامعه نرم‌افزار آزاد و دولت صادر کردند.

دو رویداد دیگر، یکی توسط «خانه بلندر» و دیگری توسط «فرانت‌جپتر» روی تلگرام برگزار شد. و نهایتا، آخرین رویداد را هم من زیر نام آزادان روز گذشته برگزار کردم؛ رویدادی یک ساعته که تلاش داشت افراد را به مشارکت غیر فنی در پروژه‌های آزاد ترغیب کند؛ که به همه نشان دهد می‌توانند در ساختن آینده‌ای آزادتر برای رایانش، الزاما نیاز به داشتن دانش برنامه‌نویسی نیست. برای این کار هم، مشارکت در بهبود نقشه اوپن‌استریت‌مپ، آواهای مشترک موزیلا، ترجمه و گزارش مشکلات را پیشنهاد دادیم. و بعد از مدت‌ها توانستیم در یک حرکت گروهی به هدف روزانه پروژه آواهای مشترک موزیلا (۱۲۰۰ ضبط صدا و ۲۴۰۰ اعتبارسنجی) دست پیدا کنیم.

بسیار خوشحالم که علی‌رغم تمام اقدامات تخریبی، امسال به جای برگزاری یک رویداد بزرگ (که فقط برنامه‌نویسانی را مخاطب قرار می‌دهند که عمدتا هم مشارکتی در پروژه‌های آزاد ندارند) چندین گروه توانستند رویدادهای کوچک اما مستقل برگزار کنند. امیدوارم این تجربه توانسته باشد سهمی در شکست ذهنیت غلط جامعه نرم‌افزار آزاد حول شیوه برگزاری رویداد به مناسبت SFD داشته باشد.

مطمئن نیستم که سهم من در این تغییر احتمالی چه قدر باشد اما این اصلا مهم نیست. چیزی که اهمیت دارد این است که امسال توانستیم به صورت جمعی نشان دهیم که می‌شود با چندین رویداد کوچک، آسان و مستقل، روز آزادی نرم‌افزار را جشن بگیریم. بیش باد.